เมื่อเธอเศร้า..จงหยิบเราขึ้นมาฟัง: บางส่วนของเครื่องดนตรีเสียงเศร้าจากทั่วโลก

Published October 18, 2017

Writer: Piyakul Phusri

คุณเชื่อเหมือนกันหรือเปล่าว่า ความตลกไม่ใช่สิ่งที่เป็นสากล แต่ความเศร้าเป็นภาษาสากล

ถึงแม้จะเป็นเรื่องอัตวิสัยอยู่พอสมควรว่าเสียงของเครื่องดนตรีอะไรที่ทำให้คนที่ได้ยินรู้สึกเศร้าได้อย่างเป็นจริงเป็นจัง เพราะไม่ใช่ทุกเสียงจะทำให้ทุกคนที่ได้ยินรู้สึกได้เหมือนกัน อารมณ์ความรู้สึกของผู้ฟังที่เกิดขึ้นจากเสียงดนตรีขึ้นอยู่กับปัจจัยมากมาย ตั้งแต่ประสบการณ์ชีวิตของผู้ฟังว่าเคยพบเจออะไรมาบ้าง ตัวโน้ตที่เรียงร้อยกันออกมาเป็นเพลง ทักษะการเล่นของนักดนตรี ไปจนถึงสถานที่ที่ฟัง คุณภาพของเสียงที่ได้ยิน หรือความเชื่อที่ว่า เสียงไมเนอร์ (minor) เป็นเสียงที่ทำให้เพลงเศร้าก็ไม่ได้เป็นเช่นนั้นเสมอไป แต่จากการศึกษาของนักวิจัยหลายสาขาวิชาทำให้เราพอเห็นเค้าลาง ๆ ของคุณสมบัติพื้นฐานของความเศร้าที่มาพร้อมกับเสียงดนตรีอยู่พอสมควร

Emil Kraepelin จิตแพทย์ชาวเยอรมัน ได้จำแนกคุณสมบัติของเสียงพูดที่มีความเศร้าไว้เมื่อประมาณ 100 ปีก่อนว่าประกอบไปด้วยองค์ประกอบ 5 อย่าง ได้แก่ เสียงมีความเบา มีอัตราการเปล่งเสียงช้า มีระดับเสียง (pitch) ต่ำ มีการเปลี่ยนแปลงระดับเสียงที่แคบ (หรือมีความ monotone) และเปล่งเสียงออกมาอย่างพึมพำไม่ชัดเจน ซึ่งต่อมานักวิจัยรุ่นใหม่ ๆ ได้เพิ่มคุณสมบัติของเสียงพูดที่มีความเศร้าว่ามีคุณลักษณะของเสียง หรือมีเนื้อเสียงที่เศร้าหมอง (dark timbre) ซึ่งมีนักวิจัยจำนวนไม่น้อยได้นำคุณลักษณะเหล่านี้ไปเทียบเคียงกับเสียงเพลงหรือเสียงดนตรี และพบว่า เสียงเพลงหรือเสียงจากเครื่องดนตรีที่ทำให้ผู้ฟังรู้สึกเศร้ามีคุณสมบัติค่อนข้างคล้ายกับคุณสมบัติของเสียงพูดที่มีความเศร้า

เมื่อโฟกัสมาที่งานศึกษาเรื่องความเศร้าจากเสียงเครื่องดนตรี งานวิจัยของ David Huron แห่ง School of Music, Ohio State University และคณะ ที่ให้นักเรียนดนตรี 21 คนทำแบบสอบถามเพื่อหาว่าในบรรดาเครื่องดนตรีตะวันตกที่คัดเลือกมา 44 ชิ้น (รวมถึงเสียงร้อง) ชิ้นไหนที่เสียงของมันทำให้นักเรียนดนตรีเหล่านี้รู้สึกเศร้ามากที่สุดไปจนถึงน้อยที่สุด พบว่า เครื่องดนตรีที่มีค่าคะแนนความเศร้ามากที่สุด 5 ชิ้น ได้แก่ เชลโล เสียงร้อง ไวโอลิน วิโอลา และเปียโน ส่วนเครื่องดนตรีที่มีค่าคะแนนความเศร้าน้อยที่สุด 5 ชิ้น ได้แก่ triangle (เครื่องเคาะโลหะรูปสามเหลี่ยม) wood block (เครื่องเคาะทำจากไม้ที่ด้านในเจาะกลวง) ฉาบ แทมบูริน และกลองสแนร์ ซึ่งน่าสังเกตว่าบรรดาเครื่องดนตรีที่คะแนนความเศร้าน้อยล้วนเป็นเครื่องเคาะที่ให้เสียงแบบเดียวทั้งหมด

นอกจากเครื่องดนตรีตะวันตกที่ผลการศึกษาข้างต้นระบุว่าเป็นเจ้าของสุ้มเสียงแห่งความเศร้าแล้ว เรายังอยากจะแนะนำให้ทุกคนได้ทำความรู้จักกับเครื่องดนตรีเสียงเศร้าที่น่าสนใจจากดินแดนต่าง ๆ เพราะความเศร้าไม่ใช่ความไม่น่าดู หรือ ไม่น่าฟังเสมอไป แต่ความเศร้าคือความจริงที่เกิดกับชีวิตของมนุษย์ทุกคน และมนุษย์ก็รู้จักที่จะถ่ายทอดมันออกมาในรูปแบบดนตรีเพื่อแสดงความเศร้าและผ่อนคลายความโศกเศร้า ลองฟังให้ดี แล้วจะพบว่าในท่วงทำนองแห่งความเศร้าจากเสียงเครื่องดนตรีพื้นเมืองจากส่วนต่าง ๆ ของโลกนั้น ล้วนแล้วแต่มีความงามทั้งด้านเสียงและรูปลักษณ์ในรูปแบบของตัวเอง

Cello

เชลโล หรือเรียกอย่างเต็มยศว่า วิโอลอนเชลโล เป็นเครื่องสายในวงออร์เคสตร้า วงเครื่องสาย (string) และวงแชมเบอร์ (chamber) ทั้งยังไปปรากฏตัวเป็นเครื่องดนตรีส่วนเสริมในเพลงแจ๊ส บลูส์ หรือเพลงป๊อปจำนวนมาก เชลโลเป็นเครื่องสายที่มีประวัติความเป็นมาตั้งแต่ยุคปี 1500 แต่ได้รับความนิยมและถูกพัฒนาให้มีหน้าตาและขนาดมาตรฐานอย่างที่เราเห็นทุกวันนี้เมื่อราวยุคปี 1700 โดย Antonio Stradivari ช่างทำไวโอลินชาวอิตาลี ในวงเครื่องสายขนาดเล็ก เช่น วง string quartet ที่ประกอบด้วยเครื่องสาย 4 ชิ้น (2 ไวโอลิน 1 วิโอลา และ 1 เชลโล) เชลโลจะเป็นเครื่องดนตรีที่โอบอุ้มเพลงส่วนเบสทั้งหมด ด้วยโทนเสียงที่ต่ำและมีความกังวานสูง ทำให้เสียงเชลโลถูกนำมาใช้ในเพลงประกอบภาพยนตร์จำนวนมาก โดยเฉพาะในฉากที่สื่อถึงความเงียบเหงาวังเวง หรือการเดินทางไปสู่ความเวิ้งว้างห่างไกล

Viola

วิโอลา เป็นเครื่องสายรูปร่างคล้ายไวโอลินที่ถูกพัฒนาขึ้นในปลายยุคเรอเนซองส์-ต่อเนื่องต้นยุคบาโรค มีขนาดใหญ่กว่าไวโอลิน แต่เล็กกว่าเชลโล และดับเบิลเบส มีระดับเสียงต่ำกว่าไวโอลิน แต่สูงกว่าเชลโล และดับเบิลเบส วิโอล่านิยมใช้เล่นในวงออร์เคสตร้า วงเครื่องสาย และวงแชมเบอร์ โดยจะตั้งสายเป็น C-G-D-A ต่ำกว่าไวโอลินที่ตั้งเป็น G-D-A-E วิโอลายังเป็นเครื่องดนตรีที่มีขนาดหลากหลายที่สุดในเครื่องดนตรีตระกูลเดียวกัน โดยตัวที่มีขนาดเล็กจะมีเสียงสูงกว่าตัวที่มีขนาดใหญ่

Erhu

เอ้อร์หู เครื่องสีคล้ายซอที่มีประวัติความเป็นมายาวนานนับพันปี เชื่อกันว่าเป็นเครื่องดนตรีของชนพื้นเมืองในเอเชียกลางก่อนจะเข้าสู่จีนในศตวรรษที่ 10 เอ้อร์หูมีลำตัวสั้น คอยาว ทำจากไม้ มีสองสาย ตั้งเสียงเล่นเป็น 5 คู่ หน้าของเอ้อร์หูขึงด้วยหนังงู สายทำด้วยหางม้า ส่วนคันชักทำจากไม้ไผ่ขึงด้วยหางม้าเช่นกัน ให้เสียงกังวานลึก นุ่มนวล และยังสามารถจำแนกแยกย่อยออกไปได้อีกหลายชนิด

หลายคนอาจจะคุ้นหูกับเสียงเอ้อร์หูในภาพยนตร์จีนกำลังภายใน แต่เชื่อว่าเพลงจากเอ้อร์หูที่ติดหูคนไทยที่สุดน่าจะเป็นเพลงประกอบโฆษณาชุด ‘ปู่ชิว’ ของบริษัทประกันแห่งหนึ่งแน่นอน เพราะทั้งภาพและเสียงถือว่าเป็นโฆษณาที่บิ๊วอารมณ์ที่สุดชิ้นหนึ่งของไทยเลยทีเดียว

Uilleann pipes

ปี่ uilleann (อ่านว่า อุลเลียน อะไรประมาณนี้แหละ) เป็นเครื่องดนตรีประเภทปี่ของชาวไอริช แนวเดียวกันปี่ถุง หรือปี่สก็อต หรือ bagpipe ที่หลายคนคงเคยเห็นเคยฟังกันมาบ้าง ขณะที่ปี่สก็อตต้องใช้ปากเป่า แต่ uilleann เป็นเครื่องเป่าที่ไม่ต้องใช้ปากเป่า มันมีวิธีการเล่นที่ซับซ้อนมาก โดยตัวปี่จะเชื่อมต่อกับถุงเก็บลม ผู้เล่นจะต้องใช้แขนขวาบีบตัวเป่าลมให้เข้าไปในถุงเก็บลมที่อยู่ใต้ซอกแขนซ้าย (ถ้าผู้เล่นถนัดซ้ายก็ทำสลับข้างกัน) เมื่อแรงดันลมจากถุงผ่านตัวปี่ก็จะเกิดเสียง ผู้เล่นที่เชี่ยวชาญสามารถใช้มือทั้งสองข้างและสันมือในการกดรูและปุ่มต่าง ๆ บนตัวปี่เพื่อสร้างเสียงที่หลากหลาย uilleann มีเนื้อเสียงที่ค่อนข้างจะเศร้าอยู่พอตัว ชวนให้นึกไปถึงเพลงไอริชเหงา ๆ กับบรรยากาศซึม ๆ ในหน้าหนาวที่ไม่มีแสงแดด

Kithara หรือ cithara

เป็นพิณโบราณในสมัยกรีก และเป็นรากศัพท์ของเครื่องดนตรีกีตาร์ในปัจจุบัน ในภาพเขียนยุคโบราณแสดงให้เห็นว่า kithara มี 7 สาย แต่นักเล่นพิณที่มีความชำนาญอาจจะเพิ่มจำนวนสายเข้าไปให้มากกว่า 7 สาย kithara เล่นด้วยการดีดปิ๊กที่ทำจากไม้ไปบนสายที่ขึงพาดบนตัวพิณที่ทำจากไม้ โดยแต่ละสายสามารถปรับความตึง-หย่อนได้ เสียงของ kithara จะมีมิติที่ลึก ก้อง แต่คมชัด

Kithara เป็นหนึ่งในสองเครื่องดนตรีที่มีความสำคัญในสังคมกรีกยุคโบราณ (อีกชิ้นหนึ่งคือ lyre ซึ่งเป็นเครื่องดนตรีประเภทพิณเหมือนกันแต่ที่ให้เสียงใสกว่า) โดยใช้ตั้งแต่การเล่นประกอบการเต้นรำ การแสดงละครโศกนาฏกรรม และการขับโศลก

Native American flutes

ขลุ่ยของชนพื้นเมืองอเมริกัน มีชื่อเรียกแตกต่างหลากหลายกันไปตามแต่ละชนเผ่าจะตั้งชื่อ แต่องค์ประกอบของขลุ่ยก็จะคล้าย ๆ กันคือทำจากไม้ ภายในตัวขลุ่ยถูกแบ่งออกเป็นสองบล็อกโดยมีสลักไม้เป็นตัวคั่น ลมจากปากผู้เป่าจะเข้าสู่บล็อกแรกของตัวขลุ่ย และถูกบีบให้ผ่านช่องลมเล็ก ๆ เข้าสู่บล็อกที่สองซึ่งเป็นส่วนที่ทำให้เกิดเสียง โดยทั่วไปแล้วจะมีรูสำหรับวางนิ้วเพื่อบังคับเสียง 5-6 รู แต่ก็อาจจะมีขลุ่ยแบบพิเศษที่อาจจะไม่มีรู ไปจนถึงมี 7 รู เสียงขลุ่ยของชนพื้นเมืองอเมริกันมีเอกลักษณ์ที่ความนุ่มนวลและความก้องกังวาน ทำให้จินตนาการไปถึงแผ่นดินอเมริกาอันกว้างใหญ่และอุดมสมบูรณ์ก่อนการเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่หลังการมาเยือนของคนผิวขาว

Sarangi

เป็นเครื่องสายคลาสสิกของอินเดีย นิยมเล่นกันในแถบอินเดียตอนเหนือไปจนถึงเนปาล คำว่า sarangi แปลว่า ‘ร้อยสี’ สื่อถึงการเป็นเครื่องดนตรีที่สามารถเล่นได้หลากหลายแนว หลายอารมณ์ sarangi สร้างจากแกะท่อนไม้สนชิ้นเดียวให้เป็น chamber 3 ห้อง หุ้มด้วยหนังแพะ มี melody strings 3 สาย และ sympathetic strings ที่ทำจากโลหะทำให้เกิดเสียงกังวานอีกราว 35 สาย sarangi สามารถปรับจูนโทนเสียงได้ด้วยลูกบิดจำนวนมาก การเล่นทำได้ด้วยสีคันชักไปตามสายเหมือนไวโอลิน แต่คันชักของ sarangi จะมีน้ำหนักมากกว่าคันชักไวโอลินหรือเชลโล sarangi ให้เสียงก้องของเครื่องสีที่ทำจากไม้ แต่แฝงความกังวานแหลมที่เกิดจากการสั่นของสายโลหะ ทำให้เสียงมีมิติที่ซับซ้อนอย่างมาก